Manastir Pokajnica – Tragovi Pokajanja i Verničkog Predanja

U srcu Srbije, nadomak Velike Plane, uz put koji je nekada bio deo važne balkanske saobraćajnice – nekadašnji Carigradski drum, a danas autoput E-75 – smestio se manastir Pokajnica, jedinstveno svetilište koje čuva tragove narodnog predanja, istorijske drame i duhovnog iskupljenja. Ovaj hram, skriven u senci guste šume i tik uz Grabovački potok, predstavlja dragocen spomenik kulture od izuzetnog značaja za srpski narod, ali i za sve ljubitelje istorije i arhitekture.

Nastanak iz pokajanja: kako je sve počelo

Manastir Pokajnica nije samo građevina od drveta – on je simbol savesti i pokajanja. Podignut 1818. godine kao skromna crkva-brvnara u mestu Staro Selo, blizu Velike Plane, ovaj hram je delo kneza smederevske nahije, vojvode i uglednog narodnog starešine Vujice Vulićevića. Njegovo ime, kao ktitora, zabeleženo je na prestonoj ikoni Svetog Đorđa i urezano u drvo pored ulaznih vrata crkve.

Ono što ovu svetinju izdvaja od drugih jeste njen duboko ličan karakter – veruje se da je Vulićević podigao crkvu kako bi se iskupio za učešće u ubistvu svog kuma, vožda Karađorđa Petrovića, vođe Prvog srpskog ustanka. Zločin koji je počinio, noseći Karađorđevu glavu, oružje i dukate, pritiskao je njegovu savest do te mere da je odlučio da podigne svetilište na mestu blizu Radovanjskog luga, gde se sve i odigralo. Odatle i naziv – Pokajnica.

Od parohijske crkve do ženskog manastira Pokajnica

Pokajnica je isprva služila kao parohijska crkva za okolna sela – Staro Selo, Novo Selo, Radovanje, Rakinac i Veliku Planu. Tek 1954. godine dobija status manastira, kada je vladika Hrizostom preinačuje u muški manastir. Četiri decenije kasnije, tačnije 1992. godine, episkop Sava menja mu status u ženski manastir i poverava ga igumaniji Ilariji i sestrinstvu pristiglom sa Kosova i Metohije, iz manastira Sveta Trojica.

U međuvremenu, 1979. godine, manastir je zvanično proglašen za nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja.

Duhovna vrednost: kome je manastir Pokajnica posvećen?

Manastir je posvećen prenosu moštiju Svetog Nikole, poznatijem kao letnji Sveti Nikola. Kao jedan od najvoljenijih svetitelja u pravoslavlju, Sveti Nikola simbolizuje zaštitu, pravdu i utehu, što dodatno pojačava simboliku manastira koji je nastao iz potrebe za oprostom i mirom u duši.

Arhitektura manastira Pokajnica koja priča priču

Za razliku od većine crkava brvnara, koje imaju pravougaonu osnovu, Pokajnica je specifična po tome što je izgrađena kao jednobrodna crkva kružne osnove. Podeljena je u četiri dela – trem, pripratu, naos i oltar. Trem, koji je naknadno dodat 1880. godine, ima sedmougaoni oblik i oslonjen je na šest stubova. On ne samo što proširuje prostor, već simbolizuje mirnije doba, kada više nije bilo potrebe za priručnim zbjeg crkvama.

Priprata je popločana ciglom i ima ravan plafon izrađen od profilisanih dasaka. Severno od nje nalaze se drvene stepenice koje vode na galeriju. Naos je odvojen drvenom pregradom i prostran je i osvetljen, dok je oltar polukružnog oblika. Krov je izrađen od šindre i dvostruko je viši od zidova, završava se dubokom strehom koja dodatno štiti drvenu konstrukciju.

Temelji crkve su nešto uzdignuti i sastavljeni od peščara, dok su zidovi, vrata i prozori izrađeni od tesanih hrastovih greda. Zanimljiv detalj jeste da je crkva bila konstruisana tako da se po potrebi može rastaviti i premestiti na sigurnije mesto – u skladu sa vremenima nesigurnosti i turske represije.

Zvonara i konaci: svedoci vekova

Zapadno od crkve nalazi se drvena zvonara, oslonjena na četiri stuba, sa krovom od klisa. Sličan dizajn zabeležen je i u crkvama u Takovu i Orašcu. Iako dugo nije bila u funkciji zbog zabrane zvona pod turskom vlašću, danas stoji kao tihi čuvar prošlosti.

U porti se nalaze i dva konaka – stari, najverovatnije iz vremena izgradnje crkve, i noviji, koji je osveštao patrijarh Pavle 1998. godine.

Unutrašnjost koja odiše duhovnošću

Unutrašnji deo crkve krasi originalni ikonostas sa 26 ikona, za koji se smatra da je izrađen odmah po izgradnji svetilišta. Sastoji se od horizontalnih brvana, vertikalnih stubova i daski, a mnoge ikone imaju grčke potpise, što upućuje na autora koji je ili bio Grk ili je stvarao pod jakim uticajem grčke škole.

Danas se kao najverovatniji autor navodi Konstantin Zograf, značajni ikonopisac prve polovine 19. veka, čija dela krase mnoge crkve centralne i severne Srbije. Najprepoznatljivija među ikonama jeste upravo ona posvećena Svetom Đorđu, jer sadrži informacije o osnivanju crkve i njenom zadužbinaru.

Restauracija i očuvanje svetinje

Prvi konzervatorski radovi izvedeni su još 1951. godine, nedugo po proglašenju za manastir. Tokom 1987. i 1988. godine obnovljen je ikonostas, čime je očuvana umetnička i duhovna vrednost hrama.

Lokacija: duhovna oaza uz bivši Carigradski drum

Manastir Pokajnica se nalazi svega dva kilometra od nekadašnjeg Carigradskog druma – puta koji je povezivao Balkan sa ostatkom Evrope. Danas, zahvaljujući blizini autoputa E-75, ova svetinja je lako dostupna, ali i dalje zadržava spokoj i izdvojenost u prirodi, kakva je potrebna za molitvu i tišinu.

Zaključak: Pokajnica kao simbol narodne duše

Manastir Pokajnica nije samo mesto vere – on je svedočanstvo istorijskih preokreta, ljudske slabosti i želje za iskupljenjem. Njegove drvene grede, ikonostas i zvonara pričaju tihe priče o prošlosti, o borbi, izdaji i oprostu. Njegovo postojanje podseća da duhovna obnova često dolazi iz najdubljih rana.

Za sve koji žele da prodube svoje znanje o srpskoj istoriji, arhitekturi i pravoslavnoj veri, poseta ovom manastiru nudi neprocenjivo iskustvo – kako estetsko, tako i duhovno. Pokajnica je mesto gde se pokajanje ne izgovara – ono se oseća.